Σύλλογος Βελιωτών Η Αγία Μαρίνα: Ξενάγηση στις Βυζαντινές Εκκλησίες του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας Μέρος 2: Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά

Στην συνέχεια, επισκεφθήκαμε τον ναό του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά, στην οδό Πρυτανείου 1 και Τριπόδων στην Πλάκα.

Κείμενο-Επιμέλεια: Ιωάννης Σ. Χρυσικόπουλος

Ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά βρίσκεται βορειοανατολικά της Ακρόπολης και συγκεκριμένα επί της οδού Πρυτανείου, λίγο παρακάτω από την περιοχή Αναφιώτικα της Πλάκας. Η περιοχή αυτή στα βυζαντινά χρόνια, αποτελούσε την αριστοκρατικότερη συνοικία της πόλεως. Ο ναός κυριολεκτικά στηρίζεται στους πρόποδες του βράχου της Ακροπόλεως, αγναντεύοντας το λόφο του Λυκαβηττού.

Οι ειδικοί τοποθετούν το ναό στον 11ου αιώνα μ.Χ., εξαιτίας των αρχιτεκτονικών και διακοσμητικών χαρακτηριστικών του, όντας παρόμοιος με άλλες εκκλησίας της ίδιας εποχής (Αγίων Αποστόλων, Σώτειρας του Λυκοδήμου). Ανά τους αιώνες υπέστη σημαντικές αλλαγές και προσθήκες, χάνοντας τον αρχικό του βυζαντινό χαρακτήρα Ευτυχώς, το 1979 μ.Χ., η Αρχαιολογική Υπηρεσία το αποκατέστησε στην σημερινή του μορφή.

Σύμφωνα με γραπτές πηγές, το «Ραγκαβάς» υπήρξε το επώνυμο γνωστής οικογενείας της Αθήνας και της Κωνσταντινουπόλεως, των Βυζαντινών χρόνων. Πιο επιφανές μέλος της οικογενείας αυτής, ανεδείχθη ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ραγκαβάς ο Α΄ (811 – 813 μ.Χ.). Η σημαντικότητα και η ακτινοβολία του ναού στη Μεσαιωνική Αθήνα ήταν τέτοια, που ονοματοθέτησε την γύρω περιοχή και την κοντινή είσοδο του τότε αμυντικού τείχους της Αθήνας.

Κατά μία θεωρία, μη αποδεκτή από την πλειοψηφία των αρχαιολόγων πάντως, η αρχική εκκλησία χτίστηκε τον 9ο αιώνα μ.Χ., από τον υιό του αυτοκράτορα Μιχαήλ του Α΄ Ραγκαβά, Θεοφύλακτο, πάνω σε αρχαίο ναό. Εξ’ ου και το κιονόκρανο ιωνικού ρυθμού, που απαντάται στη βορειανατολική πλευρά του σημερινού ναού και το ανεστραμμένο κιονόκρανο εξελιγμένου κορινθιακού τύπου, που στηρίζει την Αγία Τράπεζα. Ο αρχικός κατεστράφη ολοσχερώς από άγνωστη αιτία και ανεγέρθη εκ βάθρων διακόσια χρόνια αργότερα κατά την εποχή της ακμής της Αθήνας.

Σε οποιαδήποτε περίπτωση ο σημερινός ναός χρονολογείται στον 11ο αιώνα μ.Χ., και αρχικά υπήρξε ιδιωτικός. Ανεγέρθη από την σπουδαία βυζαντινή οικογένεια των «Ραγκαβάδων», που διέμενε τόσο στην Αθήνα όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον, στην περιοχή του Αγίου Νικολάου πιστεύεται ότι κατοικούσαν και εκκλησιάζονταν οι μετέπειτα αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοφανώ, οι Αθηναίες, καθότι αποτελούσε το αριστοκρατικότερο τμήμα της πόλεως.

Το 1687 μ.Χ. κατά την πολιορκία της πόλεως των Αθηνών από το Μοροζίνι, μια οβίδα έπληξε το Ιερό Βήμα του ναού, πίσω από την Αγία Τράπεζα, κατά την προσπάθεια ανακατάληψης της Αθήνας από τους Τούρκους. Η ζημιά αυτή αποκαταστάθηκε άμεσα.

Μεταεπαναστατικά, το 1838 μ.Χ., πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντηρήσεως και επεκτάσεως του ναού δυτικά, προκειμένου να καλυφθούν οι ενοριακές ανάγκες της περιοχής. Δυστυχώς, όμως κατά την περίοδο αυτή ο ναός υπέστη σοβαρές αλλοιώσεις σε σημείο, που σχεδόν να χαθεί η βυζαντινή του καταγωγή. Εκτός των άλλων, προστέθηκε ο νάρθηκας, το κωδωνοστάσιο, το βόρεια παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής και ο γυναικωνίτης του σημερινού ναού.

Συγκεκριμένα οι εξωτερικές αψίδες του Ιερού Βήματος περιεβλήθησαν με ακαλαίσθητη αντηρίδα, όλη η τοιχοδομία καλύφθηκε με σοβά, ενώ ακόμα και ο βυζαντινός Αθηναϊκός τρούλος επικαλύφθηκε με μαύρα φύλλα μόλυβδου! Ταυτόχρονα, κατασκευάσθηκε και το σημερινό ξύλινο τέμπλο, τοποθετημένο γύρω στα 50 εκατοστά πιο δυτικά σε σχέση με το αρχικό, με συνέπεια οι δύο ανατολικοί κίονες του ναού να βρίσκονται μέσα στο Ιερό Βήμα. Οι οικοδόμοι της εποχής θεώρησαν αναγκαίο για την καλύτερη στήριξη της εκκλησίας την προσθήκη δύο επιπλέον κιόνων πλάι στους προϋπάρχοντες. Τότε ήταν που ήχησε για πρώτη φορά μετά από τα 400 περίπου χρόνια σκλαβιάς, ο ήχος της καμπάνας στην ελεύθερη πλέον Αθήνα, από το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου. Η ιστορική αυτή καμπάνα βρίσκεται σήμερα κρεμάμενη εντός του Ιερού ναού.

Ευτυχώς κατά τα έτη 1979-1980 μ.Χ. η Αρχαιολογική υπηρεσία πραγματοποίησε εργασίες συντηρήσεως και αναδείξεως του βυζαντινού αυτού μνημείου της Αθήνας και επανάφερε το ναό στην αρχική του μορφή κατά το μέτρο του δυνατού. Τότε αποκαλύφθηκαν αρκετά βυζαντινά στοιχεία του ναού, όπως ο τρούλος, η οροφή και η βόρεια πλευρά του. Συγκεκριμένα, κατά τις εργασίες απομακρύνσεως των φύλλων του τρούλου και στερέωσης του αποκαλύφθηκε σε ένα κιονίσκο του τρούλου, εγχάρακτη επικλητική επιγραφή μέλους της οικογένειας Ραγκαβά. Η επιγραφή αυτή συνέδεσε την παλαιά προφορική αθηναϊκή παράδοση πλέον και με ιστορικά στοιχεία, ότι ο ναός ανεγέρθη από την βυζαντινή οικογένεια «Ραγκαβά».

Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι παλαιός αγιογραφικός διάκοσμος δεν σώζεται. Οι υπάρχουσες δυτικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες είναι της εποχής του Όθωνα, ενώ το δωδεκάορτο του τέμπλου του παρεκκλησίου της Αγίας Παρασκευής είναι και αυτό του 19ου αιώνα μ.Χ.